In 1917 kwam het woonhuis bij het laboratorium vrij te staan nadat de amanuensis van het Natuurkundig Laboratorium aan de Bijlhouwersstraat was overleden. Dr. P.H. van Cittert ontdekte op de zolder van het huis een collectie antieke natuurkundige instrumenten. Deze waren grotendeels afkomstig uit de verzameling van het Natuurkundig Gezelschap, dat in 1777 was opgericht. Met die ontdekking werd de aanzet gegeven voor de oprichting van het Universiteitsmuseum Utrecht.
Demonstraties natuurkundige wetten
J.Th. Rossijn, hoogleraar in de natuurkunde, richtte in 1777 het Natuurkundig Gezelschap op. Dit gezelschap wilde de bevolking (destijds vooral de gegoede burgerij) betrekken bij wetenschappelijke ontdekkingen en nieuwe inzichten in de natuurkunde. Met behulp van instrumenten werden demonstraties gegeven waarbij natuurkundige wetten en verschijnselen aanschouwelijk werden gemaakt. De demonstraties hadden betrekking op verschijnselen zoals onder andere zwaartekracht, elektriciteit, luchtdruk en vacuüm, en mechanica. Daarbij was er ook aandacht voor de praktische toepassingen van nieuwe vindingen.
Instrumenten konden worden aangeschaft door de financiële bijdrage van de welgestelde leden. De presentaties werden gehouden in het Theatrum Physicum et Anatomicum aan de Lange Nieuwstraat, op de zolder van de Oranjerie in de Oude Hortus. Hier is nu het Universiteitsmuseum gevestigd. In 1819 verhuisde het gezelschap naar het fysisch laboratorium aan de Minrebroedersstraat, en in 1877 naar het Natuurkundig Laboratorium aan de Bijlhouwersstraat.
Twee gezelschappen
In 1813 werd er door hoogleraren op de universiteit een tweede gezelschap opgericht, mogelijk omdat het eerste niet meer echt actief was. In 1816 gingen deze twee gezelschappen gezamenlijk onder de oude naam verder. De doelstelling werd vooral maatschappelijk gericht. Zo kwam het oude gezelschap ook weer tot leven. Ze organiseerde weer volop demonstraties en lezingen.
Ontploffingen en brandjes in het donderhuisje
De 19e –eeuwse instrumenten toonden vooral de voortgang in de techniek die ook in de samenleving te zien was, zoals modellen van (stoom)machines, fotocamera’s, telegrafen en telefoons. Een mooi voorbeeld van maatschappelijke betrokkenheid was de inzet die professor Gerrit Moll had voor de toepassing van bliksemafleiders. Het belang daarvan werd gedemonstreerd met zogenaamde donderhuisjes. Een contactpunt op het dak van een demontabel huisje ontving een vonk (bliksem), opgewekt met een elektriseermachine. Dit mondde uit in een opeenvolging van kleine ontploffingen en brandjes. Hierdoor viel het huisje verdieping na verdieping in delen uit elkaar.
Kanonnen van het leger
Een klein aantal instrumenten is gebruikt bij wetenschappelijke proefnemingen en onderzoek. Zo financierde het gezelschap het onderzoek van Moll en Van Beek naar de geluidssnelheid. Met behulp van meetinstrumenten en de hulp van het leger, dat kanonnen beschikbaar stelde, werd een experiment opgezet om de snelheid van het geluid te meten. Het werd uitgevoerd op de Amersfoortse Berg in Amersfoort en de Kooltjesberg bij Naarden. Moll zat maar twee meter per seconden naast de huidige metingen; een hele prestatie in 1823.
Herontdekking in 1917
Het gezelschap is tot 1892 actief geweest. Op 2 februari 1892 was de laatste vergadering . Het instrumentarium werd toen al lang niet meer gebruikt. De tijd van natuurkundige demonstraties was ruim voorbij en in 1889 waren de instrumenten al overgedragen aan de universiteit. De verzameling raakte in de vergetelheid, tot haar vondst in 1917 op de zolder van de amanuensiswoning van het natuurkundig laboratorium door Dr. P.H. van Cittert. De ontdekking van deze collectie was de aanzet tot de stichting van het Universiteitsmuseum. De historische collectie instrumenten van het Natuurkundig Gezelschap is daarmee de basis en vormt de kern van de inmiddels uitgebreide verzameling van het Universiteitsmuseum. Van Cittert zou later de eerste directeur van het Universiteitsmuseum worden.
Onlangs zijn de instrumenten opnieuw gefotografeerd, kijk hier voor een impressie.
